Edukacja włączająca w praktyce

Edukacja włączająca  to aktualnie wiodący kierunek polityki edukacyjnej zarówno w Polsce, jak i w Europie. Ten oparty na podstawowym prawie człowieka do edukacji model kształcenia i wychowania ma na celu zapewnienie pełnej dostępności procesu nauczania – uczenia się. Edukacja włączająca zapewnia wszystkim uczniom takie warunki, które pozwalają na  wszechstronny rozwój i naukę zgodnie z ich potrzebami i umiejętnościami, a także wsparcie w pokonywaniu trudności, jeśli one wystąpią. Podejście to ma za zadanie umożliwiać wszystkim dzieciom rozwinięcie swoich indywidualnych możliwości, mocnych stron i talentów. Przez rozwijanie w gronie rówieśników samodzielności i umiejętności potrzebnych do tego, aby reagować na zmiany dokonujące się wokół, uczniowie będą lepiej przygotowani do dorosłości i włączeni w życie społeczne.

Edukacja włączająca, choć jest już faktem, bo już prawie 70% uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego uczy się w szkołach ogólnodostępnych, nie oznacza jeszcze wysokiej jakości kształcenia dla każdego. Zapewnienie edukacji odpowiadającej z jednej strony na indywidualne potrzeby każdego ucznia bez wyłączania z grupy, a z drugiej strony w pełni przygotowującej kompetencyjnie do rozwiązywania problemów życiowych jest wyzwaniem. Polega raczej na procesie (czyli wymaga ciągłych modyfikacji, rozwijania metod nauczania i wychowania) niż na raz na zawsze osiągniętym rezultacie. Aby jednak ten proces mógł skutecznie odbywać się, konieczne jest, by szkoła „spojrzała” na swoją praktykę i dokonała takich zmian, które pozwolą na usunięcie barier w uczeniu się i zapewnienie przestrzeni do osiągnięć dla każdego ucznia.

Otwarcie na współpracę z otoczeniem

Jednym z podstawowych warunków sukcesu edukacji włączającej jest współpraca różnych podmiotów zaangażowanych w kształcenie i wspieranie rozwoju uczniów. Odbywać ona powinna się pomiędzy nauczycielami–specjalistami i nauczycielami, pracownikami niepedagogicznymi szkoły, rodzicami dzieci, którzy powinni mieć zapewniony aktywny udział w życiu szkoły oraz innymi instytucjami i podmiotami działającymi w środowisku lokalnym, których działalność może wesprzeć szkołę w odpowiadaniu na potrzeby uczniów: poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, placówkami szkoleniowymi i naukowymi, a także organizacjami pozarządowymi. Szkoła nie jest przecież jedynym miejscem, w którym uczniowie się uczą, a nauczyciel jedyną osobą przekazującą dziecku wiedzę. Ważne, aby działania prowadzone przez różne podmioty były spójne, służyły realizacji tych samych celów.

Wśród podmiotów, które mogę wesprzeć szkołę ogólnodostępną są szkoły specjalne dysponujące zarówno sprzętem specjalistycznym i pomocami dydaktycznymi, jak i doświadczoną kadrą specjalistów, którzy mogą dzielić się swoją wiedzą z kolegami ze szkół ogólnodostępnych. Aby ta współpraca realizowana była na terenie całego kraju w sposób efektywny (stosowanie metod wspomagania o potwierdzonej skuteczności z punktu widzenia wspierania osiągnięć uczniów, zapewnienie odpowiedniego szkolenia i wymiany doświadczeń dla kadr), stworzono możliwość, by szkoła lub placówka specjalna mogła pełnić dodatkową, poza swoją działalnością dydaktyczno-wychowawczą, funkcję Specjalistycznego Centrum Wspierania Edukacji Włączającej (SCWEW).

Metodyka nauczania

W nauczaniu włączającym nauczyciel dba o elastyczne metody dydaktyczne oraz elastyczne metody oceniania. Chodzi o to, aby z tymi samymi treściami za pomocą różnych środków dotrzeć do wszystkich uczniów w klasie. Pomocna w tym kontekście jest metodyka projektowania uniwersalnego polegająca na ograniczaniu już na etapie tworzenia programu nauczania, scenariuszy lekcji czy pomocy dydaktycznych wszystkich barier, które mogły ograniczyć zrozumienie treści, udział w lekcji czy wykazanie się swoją wiedzą przez poszczególnych uczniów. Może to dotyczyć np. przyjaznego tekstu polecenia (napisanego jako tzw. tekst łatwy do czytania i zrozumienia – zainteresowane osoby mogą już na stronie ZPE zapoznać się z materiałami edukacyjnymi i ćwiczeniowymi oraz instrukcją ich tworzenia i stosowania oraz wybranymi lekturami szkolnymi przygotowanymi w tekście łatwym do czytania), uproszczonych lub odpowiednio skontrastowanych grafik, podawania poleceń dwutorowo: jako komunikat dźwiękowy oraz wyświetlany tekst. Projektowanie uniwersalne dotyczy także sposobu wykazania się przez ucznia swoją wiedzą i umiejętnościami. Są uczniowie, którzy mogą mieć trudności w pisaniu długich tekstów czy wypowiadaniu się na forum klasy, ale mogliby z powodzeniem zaprezentować swoją wiedzę w inny sposób, np. przygotowując prezentację, wypowiedzieć w mniejszej grupie. Ważne jest, by różne możliwości były dostępne dla, w miarę możliwości, szerszej grupy uczniów, a nie tylko dla wybranych.

Racjonalne dostosowania (usprawnienia)

Projektowanie uniwersalne nie wyklucza wprowadzania dostosowań tzw. racjonalnych dostosowań/usprawnień, o których mowa w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Nie zawsze bowiem jest możliwe takie zaprojektowanie środowiska uczenia się, aby było ono w pełni dostępne dla wszystkich uczniów. Przykładem takich dostosowań jest np. zapewnienie uczniowi niewidomemu korzystania z czytnika brajlowskiego. Dlaczego „racjonalne”? Dlatego, że zgodnie z Konwencją – są to „konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nienakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku”. Zapewnienie racjonalnych dostosowań jest realizacją prawa osób z niepełnosprawnościami do korzystania z wszelkich praw człowieka, w tym prawa do edukacji, podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami.

Więcej na temat można się dowiedzieć:

Publikacja FRSE: Edukacja włączająca w przedszkolu i szkole:

https://www.frse.org.pl/brepo/panel_repo_files/2021/02/18/2tdjxg/edukacja-online.pdf

https://www.zycieszkoly.com.pl/artykul/projektowanie-uniwersalne-w-edukacji

https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/niepelnosprawnosc/article/view/6357

Profesjonalna kadra

Szkoły powinny zatrudniać kadrę przygotowaną do pracy w klasach zróżnicowanych pod względem potrzeb edukacyjnych uczniów. Z jednej strony osoby przygotowujące się do wykonywania zawodu nauczyciela powinny mieć możliwość zdobywania odpowiedniej wiedzy i umiejętności podczas kształcenia na studiach wyższych. Z drugiej strony konieczne jest zapewnienie szkoleń i form wymiany doświadczeń, które wspierają rozwój osobisty i zawodowy już pracujących nauczycieli.

Aby realizować założenia edukacji włączającej w codziennej praktyce, stale współpracować ze sobą powinni nauczyciele prowadzący zajęcia edukacyjne z uczniami oraz specjaliści. Dzięki temu przygotowani pod względem metodyki nauczania danego przedmiotu nauczyciele będą mogli skorzystać z wiedzy psychologa, pedagoga specjalnego czy logopedy, by odpowiednio dostosować lub opracować program nauczania, scenariusz lekcji, dobrać podręczniki lub materiały do potrzeb klasy i poszczególnych uczniów. Specjalista może pomóc nauczycielowi dostrzec przyczyny problemowych zachowań uczniów i zaprojektować odpowiednie działania, które pomogą rozwiązać problem. Specjalista nie zastąpi jednak nauczyciela w prowadzeniu lekcji, a nauczyciel specjalisty w przeprowadzeniu specjalistycznej diagnozy. Razem są w stanie dostrzec i zlikwidować bariery w uczeniu się. Dlatego  polityka MEiN zmierza do sukcesywnego zwiększania poziomu zatrudnienia nauczycieli specjalistów w szkołach ogólnodostępnych aż do ich podwojenia (jeśli chodzi o liczbę etatów) pod koniec 2024 roku. Tym samym poszerzone zasoby kadrowe będą mogły w pełni sprostać takim zadaniom, jak ocena potrzeb uczniów czy projektowanie procesu nauczania-uczenia się w oparciu o model uniwersalnego projektowania.

Niezwykle istotną rolą odpowiadającą na wyzwania edukacji włączającej jest asystent ucznia (ASPE). Rola i zadania na tym nowym stanowisku niepedagogicznym w przedszkolu i szkole są poddane pilotażowi dzięki dofinansowaniu ze środków Funduszy Europejskich w ramach programu POWER. Osoby te wspierają uczniów zarówno w wykonywaniu codziennych czynności w szkole, jak i wspomagają współpracę ucznia z nauczycielami i specjalistami w celu opracowania jak najskuteczniejszych metod wsparcia dziecka. Zadaniem ASPE może być również opieka w trakcie transportu dziecka oraz wykonywanie czynności w zakresie pielęgnacji czy opieki przedmedycznej. ASPE nie powinien wyręczać ucznia z jego własnej aktywności, ale stopniowo przygotowywać go do możliwie samodzielnego rozwiązywania problemów i niezależności od innych w aktualnym i dorosłym życiu.

Gdzie szukać informacji na temat edukacji włączającej i wsparcia w tym zakresie?

Każda zainteresowana osoba może skontaktować się z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji (ORE). Jest to centralna placówka doskonalenia nauczycieli, która realizuje  działania na rzecz doskonalenia systemu oświaty i podnoszenia jakości edukacji, oferując liczne szkolenia, materiały i doradztwo.

Po więcej informacji zapraszamy na stronę ORE https://www.ore.edu.pl/2015/03/edukacja-wlaczajaca/, gdzie publikowane są materiały metodyczne, raporty, poradniki i wiele innych pomocy niezbędnych do pracy z uczniami z uwzględnieniem zróżnicowania ich potrzeb,