Biały wzór

Edukacja włączająca

Dziecko z plecakiem

Czym jest edukacja włączająca?

Nowoczesna edukacja to taka, która ma przygotować uczniów do wyzwań współczesnego i przyszłego świata. Może być ona realizowana na rozmaite sposoby. Jednym z nich jest edukacja włączająca, nazywana również inkluzyjną. To podejście rekomendowane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki, które zapewnia edukację wysokiej jakości dla każdego ucznia.

Edukację włączającą można przedstawić jako podejście do procesu kształcenia i wychowania. Jego celem jest zwiększanie szans edukacyjnych wszystkich uczących się osób przez zapewnianie im warunków do rozwijania indywidualnego potencjału. Takie podejście ma gwarantować pełne włączenie w życie społeczne.

Kluczowym przesłaniem edukacji włączającej jest stworzenie przestrzeni, która zapewni uczestnictwo każdego dziecka i ucznia w szeroko rozumianym procesie uczenia się. Chodzi zarówno o zdobywanie nowych informacji i umiejętności, jak również rozwijanie kompetencji kluczowych, w tym kompetencji emocjonalno-społecznych.

Aby zapewnić warunki dla tak rozumianego uczestnictwa, szkoła powinna stać się bardziej dostępna. Chodzi zarówno o uczniów z niepełnosprawnościami, jak i tych, którzy nie mają zidentyfikowanych niepełnosprawności, ale mogą odczuwać trudności, np. z racji specyficznego sposobu uczenia się, określonych dyspozycji fizycznych lub psychicznych lub wynikających ze szczególnych zdolności. Ta dostępność dotyczy również nauczycieli i osób związanych ze szkołą, w tym rodziców.

Od strony metodycznej edukację włączającą można określić jako sposób organizacji procesu kształcenia (nauczania i uczenia się), który uwzględnia różne potrzeby wspólnie uczącej się grupy uczniów. Zróżnicowanie potrzeb może przejawiać się m.in. w: tempie pracy, zainteresowaniach, uzdolnieniach, cechach osobowości, kompetencjach poznawczych, sprawności fizycznej, światopoglądzie, wartościach. Edukacja włączająca nie zakłada przygotowania osobnej ścieżki kształcenia, ale dąży do zaspokojenia indywidualnych potrzeb przez standardowe zajęcia grupowe włączające w życie klasy i szkoły.

W edukacji włączającej samorozwój i samorealizacja dziecka są traktowane priorytetowo. Proces kształcenia i wychowania jest realizowany jednak przede wszystkim w modelu uczenia się, który opiera się na współpracy. Dzięki takiemu podejściu naturalna różnorodność uczniów w klasie jest traktowana jako kapitał, a nie przeszkoda w realizacji wspólnych celów edukacyjnych. Podstawą edukacji włączającej jest zatem elastyczność form i metod kształcenia. Gwarantuje ona, że każdy uczeń otrzyma wsparcie, czując się jednocześnie częścią większej społeczności.

Edukacja włączająca chce dotrzeć do każdego, ale we współpracy z innymi uczącymi się. Szkoła powinna zatem w większym stopniu brać pod uwagę wielość możliwości i strategii uczenia się, które prowadzą do tych samych efektów, ale uwzględniają indywidualne preferencje uczniów. Zamiast jednej metody nauczyciel wykorzystuje kilka w odniesieniu do tych samych treści. Dzięki temu każdy uczeń może odnaleźć optymalny sposób uczenia się i w pełni uczestniczyć w zajęciach. Ważne są osiągnięcia i postępy każdego ucznia.

Edukacja włączająca to również model współpracy między wszystkimi podmiotami zaangażowanymi w proces kształcenia i wychowania dzieci oraz uczniów. Chodzi zarówno o sprawną wymianę informacji, integrowanie działań pomocowych, jak i wzajemne uczenie się. Edukacja włączająca to edukacja wykorzystująca w jak największym stopniu posiadane zasoby, w której solidarność działań i współodpowiedzialność są wartościami kluczowymi. Jej wdrażanie jest nie tylko wyzwaniem społecznym, ale także dobrym treningiem współpracy między instytucjami, placówkami, szkołami i przedszkolami.

Od inkluzji w szkole do inkluzji w społeczeństwie!

Działanie jest współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój oraz budżetu państwa.

Jakie korzyści daje edukacja włączająca osobom uczącym się?

Edukacja włączająca to podejście zapewniające każdemu dziecku i uczniowi odpowiednie warunki do rozwoju oraz pełne włączenie w życie społeczne. To wiodący kierunek w politykach edukacyjnych na całym świecie, który jest wdrażany również w polskich szkołach.

W centrum edukacji włączającej znajduje się uczeń jako członek społeczności, tj. klasy, szkoły, wspólnoty lokalnej. Idea włączania (inkluzji) opiera się na stałym podnoszeniu poziomu jego uczestnictwa. Oto przykłady, jak może się ono przejawiać.

Uczeń:

  • angażuje się w działania grupowe, czerpie z nich satysfakcję i dzieli się nią z innymi – np. czuje się odpowiedzialny za efekty pracy grupowej, szanuje zasady obowiązujące w grupie, odnosi się z szacunkiem do swoich kolegów i koleżanek, dba o dobro wspólne;
  • ma poczucie wpływu na zmiany dziejące się w jego życiu (podkreślenie podmiotowości osoby uczącej się) – nauczyciel zachęca uczniów do współdecydowania o przebiegu zajęć, np. przez wybór metod pracy czy sprawdzania wiedzy, dzięki czemu zwiększa się poziom ich zaangażowania; uczniowie wiedzą, jaki jest sens poznawanych treści i opanowywanych umiejętności, potrafią odpowiedzieć na pytanie: po co to robią;
  • podejmuje wysiłek zrozumienia rzeczywistości i dokonujących się w niej zmian – jest aktywny poznawczo, a szkoła pomaga mu tę ciekawość podtrzymywać i zaspokajać;
  • jest odpowiedzialny za swoje życie i stara się również ponosić odpowiedzialność za grupę, w której funkcjonuje, np. klasę, rodzinę, znajomych, społeczność lokalną, naród.

 

Edukacja włączająca skupia się na rozwijaniu różnorodnych kompetencji po to, aby młody człowiek mógł mierzyć się z wyzwaniami jutra. Co to oznacza?

Edukacja włączająca stara się być jak najbliżej życia, uwypukla znaczenie umiejętności rozwijanych w ramach różnych przedmiotów w kontekście codziennego rozwiązywania problemów. Przykładowo uczenie się wiersza na pamięć to nie tylko trening poznawczy, ale także emocjonalny – radzenia sobie z zadaniem pomimo doświadczanych trudności, obaw i braku natychmiastowych efektów. O takie kwestie nauczyciel języka polskiego również powinien zadbać. Mówiąc wprost, edukacja włączająca bierze pod uwagę całokształt funkcjonowania ucznia. Ważne są cechy jego osobowości, motywacja, kompetencje emocjonalne, a także wsparcie otrzymywane od innych.

Edukacja włączająca to atrakcyjne i różnorodne metody nauczania, dzięki którym każdy z uczniów może odnaleźć najlepszy dla siebie sposób nauki. To także elastyczne metody oceniania nastawione na motywowanie do rozwoju i wskazywanie mocnych stron uczniów, a nie jedynie błędów i odstępstw od przyjętych standardów. Ocena to przede wszystkim informacja zwrotna, która docenia wysiłek i pracę ucznia, a także wskazuje kierunek i sposób poprawy.

Dzięki wdrażaniu metodyki pracy ze zróżnicowaną grupą uczniowie kształtują postawę tolerancji i otwartości na indywidualne cechy rówieśników. Dostrzegają także wartość tych cech jako elementów wzbogacających podejmowane wspólnie działania.

Nie można również zapominać o dostępności szkoły zarówno w kwestii architektury i komunikacji, jak i sposobu przygotowywania materiałów edukacyjnych. Dostępność oznacza możliwość uczenia się przez każdą osobę.

Edukacja włączająca przygotowuje każdego ucznia do wyzwań przyszłości. Daje im narzędzia umożliwiające wykorzystanie własnych zasobów do realizacji celów i czerpania zadowolenia z własnego życia.

Więcej informacji https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/edukacja-wlaczajaca.

Działanie jest współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój oraz budżetu państwa.

Szkoła to ekosystem – o synergii działań różnych podmiotów

Edukacja włączająca to podejście zapewniające każdemu uczniowi odpowiednie do jego możliwości i potrzeb warunki rozwoju. Jej celem jest kształtowanie kompetencji, które umożliwią osobom uczącym się osiągnięcie dobrostanu i zapewnią włączenie w życie społeczne. Edukacja włączająca dąży do podnoszenia jakości życia w wymiarze indywidualnym oraz grupowym. Warto podkreślić, że jest to obecnie wiodący kierunek polityki edukacyjnej zarówno w Polsce, w Europie, jak i w świecie.

Edukacja włączająca podkreśla podmiotowość uczniów i ich różnorodność. Rozwija postawę tolerancji, kreatywność, innowacyjność, elastyczność w myśleniu, komunikatywność oraz empatię. Edukacja włączająca nie dzieli uczniów. Wspiera natomiast samodzielność i zapewnia dostosowanie tempa nauki oraz metod pracy do zasobów i możliwości każdego dziecka. Główną przestrzenią wspierania rozwoju uczniów jest klasa, a nie gabinet specjalisty i praca „jeden na jeden”.

Rozwój edukacji włączającej opiera się na współpracy podmiotów zaangażowanych w edukację: jednostek centralnych (resortów), samorządów, innych szkół i placówek oświatowych, uczelni, organizacji III sektora, przedsiębiorców oraz samych rodziców. Szkoła w modelu edukacji włączającej to przestrzeń wspólnych celów i zintegrowanych działań. Wokół niej powinien być kształtowany odpowiedni ekosystem, czyli kontekst społeczny i organizacyjny. W sprzyjającym ekosystemie możliwa jest synergia działań różnych podmiotów zaangażowanych w edukację dziecka. Efekt wspólnych działań jest o wiele bardziej wartościowy niż suma pojedynczych inicjatyw i zaangażowania pojedynczych podmiotów.

Ta synergia zaczyna się od partnerstwa szkoła – rodzice. Jest ono oparte na wzajemnym zaufaniu i wspólnym definiowaniu celów rozwojowych dzieci i uczniów oraz działań prowadzących do ich realizacji. Rodzic jest w pełni zaangażowany w proces wspierania postępów edukacyjnych swojego dziecka dzięki zrozumieniu własnej roli w tym procesie. W edukacji włączającej każdy uczestnik procesu kształcenia wie, po co podejmowana jest konkretna aktywność i do jakich efektów ma prowadzić.

Szkoła może liczyć na wsparcie instytucji zewnętrznych. Są to m.in. poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Nowym rozwiązaniem jest wykorzystanie wiedzy, doświadczenia nauczycieli szkół i placówek specjalnych przez umożliwienie im pełnienia dodatkowej roli specjalistycznych centrów wspierających edukację włączającą. Centra te przygotowują rozwiązania metodyczne i odpowiedni sprzęt. Z kolei poradnie psychologiczno-pedagogiczne wzmacniają zasoby szkoły zarówno na etapie identyfikacji trudności oraz potencjału uczniów, jak i podczas projektowania działań edukacyjno-specjalistycznych. Nauczyciele dzięki wsparciu placówek doskonalenia sukcesywnie rozwijają swoje kompetencje, aby efektywniej wzmacniać uczestnictwo każdego ucznia w procesie uczenia się.

Bezpośrednia współpraca i dobrej jakości edukacja w zasięgu ręki to główne idee edukacji włączającej. Więcej informacji znajdą Państwo na stronie https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/edukacja-wlaczajaca.

Działanie jest współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój oraz budżetu państwa.

Nowy model wczesnego wspomagania rozwoju dzieci i wsparcia rodzin

Dobra szkoła to przestrzeń, w której możliwe jest rozwijanie kompetencji wszystkich uczniów. Daje narzędzia do pokonywania trudności i barier oraz dostosowuje tempo nauki do indywidualnych możliwości. Wspiera osiąganie jak najlepszych efektów. Takie właśnie założenia ma edukacja włączająca, której zadaniem jest stworzenie optymalnych warunków nauki i rozwoju dla wszystkich uczniów. Ważne jest jednak nie tylko wsparcie w szkole, ale także przed rozpoczęciem nauki – jak najwcześniej, jak najbliżej, jak najlepiej.

Wczesna edukacja i opieka nad małym dzieckiem przynoszą korzyści zarówno jednostce, jak i całemu społeczeństwu. Profesjonalne wsparcie w pierwszych latach życia to większa samodzielność w zaspokajaniu potrzeb, lepsze efekty kształcenia na wszystkich poziomach edukacji oraz większe szanse odniesienia sukcesu w dorosłym życiu. Ważne jest jednak, aby wszystkie działania pomocowe były skoncentrowane na rodzinie, gdyż to ona jest naturalnym środowiskiem rozwoju dziecka. Wsparcie nie powinno pozbawiać dziecka obecności najbliższych.

Nowy model wczesnego wspomagania rozwoju (WWR) zakłada:

  • wzmacnianie kompetencji rodziców i tworzenie takich warunków, które umożliwią im nabywanie wiedzy dotyczącej rozwoju dziecka, stylu opieki i wychowania oraz kształtowanie umiejętności niezbędnych do odpowiedniego rozpoznawania i rozwiązywania problemów dziecka;
  • wzmacnianie u rodziców pewności siebie i poczucia skuteczności w podejmowanych działaniach dzięki wsparciu emocjonalnemu i informacyjnemu oraz udzielaniu instrukcji (porad) akcentujących pozytywne cechy rozwoju dziecka oraz zasoby podnoszące jakość jego życia;
  • korzystanie z zasobów lokalnych, które tworzą: najbliższe środowisko rodziny (członkowie rodziny, sąsiedzi, znajomi, rodziny), usługi społeczne (np. asystent rodziny, „opieka wytchnieniowa”), instytucje edukacji, wychowania, zdrowia i pomocy społecznej działające na rzecz dziecka i rodziny.

 

JAK TO OSIĄGNĄĆ?

  • program systematycznego monitorowania kompetencji rozwojowych dzieci;
  • prowadzenie edukacyjnych badań przesiewowych wybranych obszarów funkcjonowania dzieci za pomocą odpowiednio przygotowanych narzędzi;
  • uproszczone procedury uzyskiwania pomocy – uruchomienie wsparcia na podstawie wyników oceny funkcjonalnej bez konieczności uzyskania formalnego dokumentu, jakim jest dziś opinia o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju;
  • bezpłatny i swobodny dostęp do specjalistów;
  • elastyczne zasady korzystania ze wsparcia w ramach WWR wykorzystujące dostępne zasoby i uwzględniające możliwości oraz preferencje opiekunów;
  • nowoczesne i elastyczne metody pracy, których skuteczność oparta jest na wynikach badań naukowych;
  • integracja działań wszystkich podmiotów zaangażowanych we wspieranie rozwoju dziecka i rodziny tak, by w jak najmniejszym stopniu obciążać rodziców dodatkową logistyką związaną z dostępem do wsparcia.

 

Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka oraz rodziny stwarza szanse na zdobycie określonych umiejętności fizycznych, poznawczych i emocjonalnych w naturalnym dla dziecka środowisku.
Podjęcie profesjonalnych działań stymulujących rozwój dziecka na jak najwcześniejszym etapie to inwestycja w jego przyszłość.
Edukacja włączająca daje takie możliwości. Skorzystajmy z nich!

Edukacja włączająca w praktyce

Edukacja włączająca  to aktualnie wiodący kierunek polityki edukacyjnej zarówno w Polsce, jak i w Europie. Ten oparty na podstawowym prawie człowieka do edukacji model kształcenia i wychowania ma na celu zapewnienie pełnej dostępności procesu nauczania – uczenia się. Edukacja włączająca zapewnia wszystkim uczniom takie warunki, które pozwalają na  wszechstronny rozwój i naukę zgodnie z ich potrzebami i umiejętnościami, a także wsparcie w pokonywaniu trudności, jeśli one wystąpią. Podejście to ma za zadanie umożliwiać wszystkim dzieciom rozwinięcie swoich indywidualnych możliwości, mocnych stron i talentów. Przez rozwijanie w gronie rówieśników samodzielności i umiejętności potrzebnych do tego, aby reagować na zmiany dokonujące się wokół, uczniowie będą lepiej przygotowani do dorosłości i włączeni w życie społeczne.

Edukacja włączająca, choć jest już faktem, bo już prawie 70% uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego uczy się w szkołach ogólnodostępnych, nie oznacza jeszcze wysokiej jakości kształcenia dla każdego. Zapewnienie edukacji odpowiadającej z jednej strony na indywidualne potrzeby każdego ucznia bez wyłączania z grupy, a z drugiej strony w pełni przygotowującej kompetencyjnie do rozwiązywania problemów życiowych jest wyzwaniem. Polega raczej na procesie (czyli wymaga ciągłych modyfikacji, rozwijania metod nauczania i wychowania) niż na raz na zawsze osiągniętym rezultacie. Aby jednak ten proces mógł skutecznie odbywać się, konieczne jest, by szkoła „spojrzała” na swoją praktykę i dokonała takich zmian, które pozwolą na usunięcie barier w uczeniu się i zapewnienie przestrzeni do osiągnięć dla każdego ucznia.

Otwarcie na współpracę z otoczeniem

Jednym z podstawowych warunków sukcesu edukacji włączającej jest współpraca różnych podmiotów zaangażowanych w kształcenie i wspieranie rozwoju uczniów. Odbywać ona powinna się pomiędzy nauczycielami–specjalistami i nauczycielami, pracownikami niepedagogicznymi szkoły, rodzicami dzieci, którzy powinni mieć zapewniony aktywny udział w życiu szkoły oraz innymi instytucjami i podmiotami działającymi w środowisku lokalnym, których działalność może wesprzeć szkołę w odpowiadaniu na potrzeby uczniów: poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, placówkami szkoleniowymi i naukowymi, a także organizacjami pozarządowymi. Szkoła nie jest przecież jedynym miejscem, w którym uczniowie się uczą, a nauczyciel jedyną osobą przekazującą dziecku wiedzę. Ważne, aby działania prowadzone przez różne podmioty były spójne, służyły realizacji tych samych celów.

Wśród podmiotów, które mogę wesprzeć szkołę ogólnodostępną są szkoły specjalne dysponujące zarówno sprzętem specjalistycznym i pomocami dydaktycznymi, jak i doświadczoną kadrą specjalistów, którzy mogą dzielić się swoją wiedzą z kolegami ze szkół ogólnodostępnych. Aby ta współpraca realizowana była na terenie całego kraju w sposób efektywny (stosowanie metod wspomagania o potwierdzonej skuteczności z punktu widzenia wspierania osiągnięć uczniów, zapewnienie odpowiedniego szkolenia i wymiany doświadczeń dla kadr), stworzono możliwość, by szkoła lub placówka specjalna mogła pełnić dodatkową, poza swoją działalnością dydaktyczno-wychowawczą, funkcję Specjalistycznego Centrum Wspierania Edukacji Włączającej (SCWEW).

Metodyka nauczania

W nauczaniu włączającym nauczyciel dba o elastyczne metody dydaktyczne oraz elastyczne metody oceniania. Chodzi o to, aby z tymi samymi treściami za pomocą różnych środków dotrzeć do wszystkich uczniów w klasie. Pomocna w tym kontekście jest metodyka projektowania uniwersalnego polegająca na ograniczaniu już na etapie tworzenia programu nauczania, scenariuszy lekcji czy pomocy dydaktycznych wszystkich barier, które mogły ograniczyć zrozumienie treści, udział w lekcji czy wykazanie się swoją wiedzą przez poszczególnych uczniów. Może to dotyczyć np. przyjaznego tekstu polecenia (napisanego jako tzw. tekst łatwy do czytania i zrozumienia – zainteresowane osoby mogą już na stronie ZPE zapoznać się z materiałami edukacyjnymi i ćwiczeniowymi oraz instrukcją ich tworzenia i stosowania oraz wybranymi lekturami szkolnymi przygotowanymi w tekście łatwym do czytania), uproszczonych lub odpowiednio skontrastowanych grafik, podawania poleceń dwutorowo: jako komunikat dźwiękowy oraz wyświetlany tekst. Projektowanie uniwersalne dotyczy także sposobu wykazania się przez ucznia swoją wiedzą i umiejętnościami. Są uczniowie, którzy mogą mieć trudności w pisaniu długich tekstów czy wypowiadaniu się na forum klasy, ale mogliby z powodzeniem zaprezentować swoją wiedzę w inny sposób, np. przygotowując prezentację, wypowiedzieć w mniejszej grupie. Ważne jest, by różne możliwości były dostępne dla, w miarę możliwości, szerszej grupy uczniów, a nie tylko dla wybranych.

Racjonalne dostosowania (usprawnienia)

Projektowanie uniwersalne nie wyklucza wprowadzania dostosowań tzw. racjonalnych dostosowań/usprawnień, o których mowa w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Nie zawsze bowiem jest możliwe takie zaprojektowanie środowiska uczenia się, aby było ono w pełni dostępne dla wszystkich uczniów. Przykładem takich dostosowań jest np. zapewnienie uczniowi niewidomemu korzystania z czytnika brajlowskiego. Dlaczego „racjonalne”? Dlatego, że zgodnie z Konwencją – są to „konieczne i odpowiednie zmiany i dostosowania, nienakładające nieproporcjonalnego lub nadmiernego obciążenia, jeśli jest to potrzebne w konkretnym przypadku”. Zapewnienie racjonalnych dostosowań jest realizacją prawa osób z niepełnosprawnościami do korzystania z wszelkich praw człowieka, w tym prawa do edukacji, podstawowych wolności oraz ich wykonywania na zasadzie równości z innymi osobami.

Więcej na temat można się dowiedzieć:

Publikacja FRSE: Edukacja włączająca w przedszkolu i szkole:

https://www.frse.org.pl/brepo/panel_repo_files/2021/02/18/2tdjxg/edukacja-online.pdf

https://www.zycieszkoly.com.pl/artykul/projektowanie-uniwersalne-w-edukacji

https://czasopisma.bg.ug.edu.pl/index.php/niepelnosprawnosc/article/view/6357

Profesjonalna kadra

Szkoły powinny zatrudniać kadrę przygotowaną do pracy w klasach zróżnicowanych pod względem potrzeb edukacyjnych uczniów. Z jednej strony osoby przygotowujące się do wykonywania zawodu nauczyciela powinny mieć możliwość zdobywania odpowiedniej wiedzy i umiejętności podczas kształcenia na studiach wyższych. Z drugiej strony konieczne jest zapewnienie szkoleń i form wymiany doświadczeń, które wspierają rozwój osobisty i zawodowy już pracujących nauczycieli.

Aby realizować założenia edukacji włączającej w codziennej praktyce, stale współpracować ze sobą powinni nauczyciele prowadzący zajęcia edukacyjne z uczniami oraz specjaliści. Dzięki temu przygotowani pod względem metodyki nauczania danego przedmiotu nauczyciele będą mogli skorzystać z wiedzy psychologa, pedagoga specjalnego czy logopedy, by odpowiednio dostosować lub opracować program nauczania, scenariusz lekcji, dobrać podręczniki lub materiały do potrzeb klasy i poszczególnych uczniów. Specjalista może pomóc nauczycielowi dostrzec przyczyny problemowych zachowań uczniów i zaprojektować odpowiednie działania, które pomogą rozwiązać problem. Specjalista nie zastąpi jednak nauczyciela w prowadzeniu lekcji, a nauczyciel specjalisty w przeprowadzeniu specjalistycznej diagnozy. Razem są w stanie dostrzec i zlikwidować bariery w uczeniu się. Dlatego  polityka MEiN zmierza do sukcesywnego zwiększania poziomu zatrudnienia nauczycieli specjalistów w szkołach ogólnodostępnych aż do ich podwojenia (jeśli chodzi o liczbę etatów) pod koniec 2024 roku. Tym samym poszerzone zasoby kadrowe będą mogły w pełni sprostać takim zadaniom, jak ocena potrzeb uczniów czy projektowanie procesu nauczania-uczenia się w oparciu o model uniwersalnego projektowania.

Niezwykle istotną rolą odpowiadającą na wyzwania edukacji włączającej jest asystent ucznia (ASPE). Rola i zadania na tym nowym stanowisku niepedagogicznym w przedszkolu i szkole są poddane pilotażowi dzięki dofinansowaniu ze środków Funduszy Europejskich w ramach programu POWER. Osoby te wspierają uczniów zarówno w wykonywaniu codziennych czynności w szkole, jak i wspomagają współpracę ucznia z nauczycielami i specjalistami w celu opracowania jak najskuteczniejszych metod wsparcia dziecka. Zadaniem ASPE może być również opieka w trakcie transportu dziecka oraz wykonywanie czynności w zakresie pielęgnacji czy opieki przedmedycznej. ASPE nie powinien wyręczać ucznia z jego własnej aktywności, ale stopniowo przygotowywać go do możliwie samodzielnego rozwiązywania problemów i niezależności od innych w aktualnym i dorosłym życiu.

Gdzie szukać informacji na temat edukacji włączającej i wsparcia w tym zakresie?

Każda zainteresowana osoba może skontaktować się z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji (ORE). Jest to centralna placówka doskonalenia nauczycieli, która realizuje  działania na rzecz doskonalenia systemu oświaty i podnoszenia jakości edukacji, oferując liczne szkolenia, materiały i doradztwo.

Po więcej informacji zapraszamy na stronę ORE https://www.ore.edu.pl/2015/03/edukacja-wlaczajaca/, gdzie publikowane są materiały metodyczne, raporty, poradniki i wiele innych pomocy niezbędnych do pracy z uczniami z uwzględnieniem zróżnicowania ich potrzeb.

Projekt ustawy o wsparciu dzieci, uczniów i rodziców – główne rozwiązania

Edukacja włączająca to podejście zapewniające wszystkim dzieciom odpowiednie, równe warunki do rozwoju. Ma ona na celu umożliwienie uczniom osiągnięcie pełni rozwoju na miarę własnych możliwości oraz całkowite włączenie w życie społeczne. Chodzi zatem o wysoką jakość życia każdego Polaka i szkołę, która rozwija kompetencje pozwalające ten stan osiągnąć.

Warto podkreślić, że edukacja włączająca to jeden z wiodących aktualnie kierunków polityki edukacyjnej zarówno w Polsce, jak i całej Europie oraz świecie. Dąży ona do zagwarantowania pełnej dostępności edukacji i stawia na elastyczne metody uczenia się, które pozwalają każdemu uczniowi na nabywanie wiedzy i rozwijanie umiejętności w sposób uwzględniający jego mocne strony i trudności, i co ważne – w grupie ze swoimi rówieśnikami. Każdy uczeń może czynić postępy, rozumiane szerzej niż oceny z poszczególnych przedmiotów. Ważne by dostrzec mocne strony i talenty dziecka i stworzyć takie warunki, aby mogły się rozwijać. Podejście to uwzględnia w pełni podmiotowość i różnorodność potrzeb uczniów i wyklucza jakiekolwiek metody segregacji. Wspierana jest samodzielność i poczucie sprawczości uczniów. Tempo nauki jest dostosowane do możliwości dziecka, a dzięki dokonywanej na bieżąco ocenie tego co uczeń już umie, a z czym ma trudności, jak się angażuje w naukę i czy nie występują przeszkody, które mu to utrudniają, wspiera się postępy uczniów.

Wiedząc już, czym jest edukacja włączająca, należy wspomnieć o licznych korzyściach wynikających z jej wdrażania. Są to między innymi:

  • równe szanse edukacyjne dla wszystkich dzieci i ich przygotowanie do samodzielności w życiu dorosłym;
  • atrakcyjne i różnorodne metody nauczania;
  • skoncentrowanie nauczyciela na każdym uczniu jako członku grupy – klasy, a nie wyłączonej z zespołu jednostce;
  • kształtowanie wartości, takich jak: empatia, tolerancja, szacunek, odpowiedzialność;
  • nauczanie ukierunkowane na rozwijanie kompetencji (bezpośrednie powiązanie nauczanych treści z praktyką);
  • klimat szkoły, który zapewnia bezpieczeństwo, akceptację każdego dziecka i wspierające relacje pomiędzy uczniami, nauczycielami i kadrą niepedagogiczną oraz rodzicami;
  • rozwój szkoły jako organizacji, która coraz lepiej odpowiada na potrzeby dzieci, rodziców i nauczycieli i jest ważnym elementem lokalnej społeczności.

 

W oparciu o jaką podstawę prawną funkcjonuje edukacja włączająca?

Oczywiście jej realizacja jest zgodna z aktualnie obowiązującymi przepisami dotyczącymi systemu oświaty, a więc przede wszystkim z ustawą z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz wydanymi na podstawie tych ustaw rozporządzeniami (w tym rozporządzeniem z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach).

Opisują one od strony organizacyjnej realizację dostosowań wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia.

Obecnie Ministerstwo Edukacji i Nauki pracuje nad projektem nowej ustawy. Ustawa o wsparciu dzieci, uczniów i rodzin ma wprowadzić w życie dodatkowe rozwiązania oraz modyfikować te już istniejące w taki sposób, że edukacja włączająca w rzeczywistości funkcjonować będzie jako edukacja wysokiej jakości dla wszystkich. W planach, między innymi, znajduje się:

  • stworzenie krajowego systemu wsparcia dzieci, uczniów i rodzin;
  • wprowadzenie nowego modelu wczesnego wspomagania rozwoju dzieci i wsparcia rodzin;
  • modyfikacja sposobu oceny potrzeb dzieci i uczniów oraz planowania, udzielania i oceny efektywności udzielanego wsparcia oraz sposobu finansowania zadań w tym zakresie (ocena funkcjonalna);
  • uregulowanie działalności Specjalistycznych Centrów Wspierających Edukację Włączającą (SCWEW);
  • uzupełnienie obecnych możliwości doskonalenia oraz rozwoju zawodowego nauczycieli i specjalistów o superwizję.

 

Zmiany prawa będą korzystne zarówno dla uczniów, których jakość kształcenia wzrośnie, jak i dla nauczycieli, których praca zostanie uporządkowana i wsparta odpowiednimi rozwiązaniami organizacyjnymi i finansowymi. Więcej informacji na temat obowiązujących i projektowanych przepisów prawa można znaleźć na stronie https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/przepisy-prawa.

Czym jest i jak działa ocena funkcjonalna?

Wczesne wykrywanie i trafne rozpoznawanie potrzeb oraz barier utrudniających rozwój dzieci i uczniów jest podstawą wsparcia nieodłącznie towarzyszącego edukacji i wychowaniu. Aby sprostać temu zadaniu, niezbędne jest uporządkowanie i standaryzacja działań w zakresie diagnozy i następujących po niej oddziaływań edukacyjnych i terapeutyczno-rozwojowych. Kompleksową odpowiedzią na tę potrzebę jest ocena funkcjonalna.

Co to jest ocena funkcjonalna?

To nowy model oceny potrzeb oraz planowania i udzielania wsparcia dzieciom i uczniom, a także ich najbliższym osobom. Jest odejściem od sprowadzania diagnozy do rozpoznania medycznego, które jest niezbędne, ale niewystarczające do pełnego określenia tego jak skutecznie wspierać rozwój i uczenie się dzieci. W ocenie funkcjonalnej wychodzi się z założenia, że dopiero pełny obraz potrzeb ucznia, ale także jego mocnych stron, daje możliwość zapewnienia mu odpowiednich warunków do rozwoju i edukacji. Ten pełny obraz powinien zawsze odwoływać się do wpływu środowiska, w którym ów uczeń na co dzień żyje, które może wspierać rozwój lub stwarzać bariery w codziennym funkcjonowaniu i uczeniu się.

W ocenie funkcjonalnej chodzi o zidentyfikowanie i opisanie indywidualnego sposobu radzenia sobie ucznia z wyzwaniami oraz odkrycie i zlikwidowanie barier, które hamują postępy. Sama diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu nie daje jeszcze odpowiedzi, z jakimi trudnościami dziecko mierzy się w szkole czy domu. W jednej medycznej kategorii „autyzm” znajdą się przecież uczniowie zróżnicowani pod względem posiadanych kompetencji, doświadczanych trudności i jakości otrzymywanego wsparcia ze strony otoczenia. Istotne jest właśnie tworzenie tych indywidualnych charakterystyk i na ich bazie opracowanie i zrealizowanie wsparcia, które odpowiada na potrzeby konkretnego dziecka i środowiska w którym funkcjonuje.

Ocena funkcjonalna to nie tylko proces rozpoznawania zasobów i trudności, ale także oparte na tym rozpoznaniu działania wspomagające. Wnioski z diagnozy muszą być zatem tak przygotowane, aby dało się je prosto przełożyć na działania edukacyjne. W tym celu planuje się wykorzystanie Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (w języku angielskim: International Classification of Functioning, Disablity and Health, w skrócie „ICF”). Przygotowane na podstawie analizy zgromadzonych informacji profile funkcjonalne uczniów będą określały poziom doświadczanych trudności (od braku trudności do skrajnie dużych), co wyznaczy kluczowe obszary pracy i wspierania rozwoju dziecka. Ponieważ to jak dziecko funkcjonuje, zależy nie tylko od jego indywidualnych możliwości wynikających ze stanu zdrowia czy poziomu rozwoju, ale też od wpływu środowiska. Działania wspierające powinny być adresowane nie tylko do samego dziecka, ale też do jego otoczenia. Jeśli np. dziecko jest wykluczone z grupy rówieśniczej, można zastanowić się nad działaniami skierowanymi do całej klasy, umożliwiającymi lepsze poznanie się uczniów. Gdy uczeń ma problemy z nauką danego przedmiotu, można spróbować zastosować inne metody nauczania. To są przykłady działań skierowanych do środowiska. Jeśli nie usuniemy barier  w środowisku, same działania terapeutyczne skierowane do dziecka mogą okazać się niewystarczające do poprawy jego funkcjonowania.

Czy nauczyciele i specjaliści mogą liczyć na wsparcie metodyczne w zakresie oceny funkcjonalnej?

Oczywiście, że tak. Już teraz prowadzonych jest wiele działań, takich jak projekt Ośrodka Rozwoju Edukacji dotyczący opracowywania i upowszechniania instrumentów do prowadzenia diagnozy psychologiczno-pedagogicznej. Celem projektu jest przygotowanie pracowników szkół i placówek do korzystania z zestawów narzędzi do oceny funkcjonalnej w odniesieniu do sfery poznawczej, emocjonalno-społecznej i osobowościowej. Wszystkie te narzędzia, opracowane w projektach PO WER, są bezpłatne (dostępne będą na przygotowywanej  przez MEiN platformie www.wsparcie.mein.gov.pl) i umożliwiają nie tylko przeprowadzenie diagnozy, ale także wspierają nauczycieli w prowadzeniu zajęć terapeutycznych i rozwijających poprzez dostarczenie pakietów scenariuszy i kart pracy głównie do pracy grupowej, ale także indywidualnej. Dodatkowo, oprócz już realizowanych szkoleń przez Ośrodek Rozwoju Edukacji uruchamiane będą nowe edycje działań szkoleniowo-doradczych. Pozwolą one na pozyskanie praktycznej wiedzy z zakresu oceny funkcjonalnej oraz umiejętności posługiwania się konkretnymi narzędziami diagnostycznymi.

Ocena funkcjonalna to przepis na trafne opisanie problemu dziecka po to, aby udzielić mu wsparcia, które odpowiada na jego potrzeby. Co więcej takiego wsparcia, które oparte jest na mocnych stronach i zdolnościach dziecka i nie jest realizowane w różnych instytucjach, co wymaga odpowiedniego poświęcenia ze strony rodziców, ale przede wszystkim w szkole – w naturalnej przestrzeni rozwoju, blisko rówieśników, z udziałem nauczycieli i specjalistów znanych dziecku. Ocena funkcjonalna musi podlegać systematycznym modyfikacjom, powinna bowiem uwzględniać aktualny poziom funkcjonowania ucznia, a nie informować tylko o niepełnosprawności lub innym problemie.

Debata „Edukacja włączająca: nowa jakość w rozwoju polskiego systemu edukacji. Wdrażanie – bariery – efekt”

Zapraszamy do obejrzenia debaty „Edukacja włączająca: nowa jakość w rozwoju polskiego systemu edukacji. Wdrażanie – bariery – efekt”, zorganizowanej przez Ministerstwo Edukacji i Nauki wraz z redakcją Rzeczpospolitej. Co to jest edukacja włączająca? Jakie są jej cele? W jaki sposób może wpłynąć na podniesienie jakości polskiego systemu edukacji? O tym dyskutowali przedstawiciele MEiN, eksperci, teoretycy i praktycy. Debata odbyła się 27 maja br.

 Debatę można obejrzeć pod poniższymi linkami:

https://www.youtube.com/watch?v=MzC18WsoNhE&feature=youtu.be

https://www.facebook.com/dziennikrzeczpospolita/videos/?ref=page_internal

Działanie jest współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój oraz budżetu państwa.

Dodatek pt. „Edukacja włączająca – nauka, rozwój, przyszłość”

Zachęcamy do zapoznania się ze specjalnym dodatkiem o edukacji włączającej przygotowanym przez ekspertów Ministerstwa Edukacji i Nauki we współpracy z redakcją Rzeczpospolitej. Dodatek pt. „Edukacja włączająca – nauka, rozwój, przyszłość” podejmuje temat edukacji włączającej, która najogólniej mówiąc, jest rodzajem podejścia do kształcenia i wychowania. Ma ona na celu zwiększać szanse na dobrą i pełną edukację wszystkich uczących się dzieci przez zapewnienie im odpowiednich warunków do rozwoju, a w konsekwencji – pozwolić im z łatwością odnaleźć się w społeczeństwie w przyszłości. Dodatek ukazał się 31.05 wraz z wydaniem Rzeczpospolitej.

Pełna wersja dodatku jest do pobrania pod poniższym linkiem:
Dodatek Rzeczpospolita 31.05.2022

Działanie jest współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój oraz budżetu państwa.

Dodatek został opracowany w oparciu o liczne źródła merytoryczne. Poniżej baza wiedzy o edukacji włączającej:

Strona Europejskiej Agencji do spraw Specjalnych Potrzeb i Edukacji Włączającej:
https://www.european-agency.org/

Strona Ministerstwa Edukacji i Nauki
https://www.gov.pl/web/edukacja-i-nauka/edukacja-wlaczajaca

FB Ministerstwa Edukacji i Nauki
https://www.facebook.com/Edukacjawzasiegureki

Zmiana roli wsparcia specjalistycznego we wspieraniu edukacji włączającej:
https://youtu.be/W2Qj2WGoPQ4

Publikacja FRSE pt. „Edukacja włączająca w przedszkolu i szkole”:
https://www.frse.org.pl/brepo/panel_repo_files/2021/02/18/2tdjxg/edukacja-online.pdf

Raport z badania praktyki szkół podstawowych (2020) oraz narzędzia do autoewaluacji praktyki włączającej:
https://www.ore.edu.pl/2021/11/analiza-praktyki-szkolnej-i-charakterystyka-szkoly-efektywnie-realizujacej-edukacje-wlaczajaca-w-praktyce-raport-z-badan/

„Raport merytoryczny. Edukacja włączająca – bilans otwarcia 2020”
https://www.ore.edu.pl/2021/10/raport-edukacja-wlaczajaca-w-polsce/

Ośrodek Rozwoju Edukacji

– Diagnoza psychologiczno-pedagogiczna

https://www.ore.edu.pl/category/projekty-po-wer/diagnoza-psychologiczno-pedagogiczna/diagnoza-psychologiczno-pedagogiczna-aktualnosci/

– Opracowanie modelu SCWEW

https://www.ore.edu.pl/category/projekty-po-wer/opracowanie-modelu-scwew/opracowanie-modelu-scwew-aktualnosci/

– Szkolenia i doradztwo dla kadr edukacji włączającej

https://www.ore.edu.pl/category/projekty-po-wer/szkolenia-i-doradztwo-dla-kadr-edukacji-wlaczajacej/aktualnosci-szkolenia-i-doradztwo-dla-kadr-edukacji-wlaczajacej/

– Szkolenia i doradztwo dla kadr PPP

https://www.ore.edu.pl/category/projekty-po-wer/szkolenia-i-doradztwo-dla-kadr-ppp/szkolenia-i-doradztwo-dla-kadr-ppp-aktualnosci/

Artykuł str. 2: Elżbieta Neroj, Tworzymy system nauczania dający szansę każdemu dziecku

Ze strony Edukacja włączająca Ośrodek Rozwoju Edukacji rekomenduje następujące publikacje jako źródła:

 

Artykuł str. 6: Zuzanna Dąbrowska, Najlepsza odpowiedź na potrzeby edukacyjne uczniów

Poradnik „Zróżnicowane potrzeby edukacyjne uczniów z Ukrainy. Jak na nie odpowiadać?”
https://www.ore.edu.pl/2022/05/zroznicowane-potrzeby-edukacyjne-uczniow-z-ukrainy-jak-na-nie-odpowiadac/

Z linku Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka (WWRD) – Ośrodek Rozwoju Edukacji (ore.edu.pl) publikacje:

 

Z linku Pomoc psychologiczno-pedagogiczna – Ośrodek Rozwoju Edukacji (ore.edu.pl) publikacja

 

Z  linku  Edukacja włączająca – Ośrodek Rozwoju Edukacji (ore.edu.pl)

 

Metodyczne aspekty pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

  1. Edukacja przedszkolna
  1. Edukacja wczesnoszkolna
  1. II etap edukacyjny

 

Link Specjalne Potrzeby Edukacyjne − Materiały do pobrania – Ośrodek Rozwoju Edukacji (ore.edu.pl)

Z linku Ryzyko dysleksji/specyficzne trudności w uczeniu się – Ośrodek Rozwoju Edukacji (ore.edu.pl)

 

Publikacje z nowości wydawniczych ORE:

Kapitał różnorodności. Doradztwo zawodowe dla uczniów ze zróżnicowanymi potrzebami edukacyjnymi

Szkoła przyjazna uczniom z chorobą przewlekłą. Praca zbiorowa

Grywalizacja w szkole. Jak Szkoła Podstawowa nr 40 w Lublinie walczy ze smokiem Hałasem?

Dziecko niepełnosprawne oraz chore przewlekle a przemoc w rodzinie. Interwencja. Scenariusz szkolenia dla pracowników oświaty (scenariusz+ prezentacja)

TIK na specjalne zamówienie czyli jak efektywnie wykorzystywać technologie informacyjno-komunikacyjne w edukacji i terapii uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

SCWEWy utworzone w ramach projektów grantowych:

https://www.ore.edu.pl/2022/01/realizowane-granty-2/

https://www.ore.edu.pl/2022/01/realizowane-granty-czyli-23-scwew-obecne-w-systemie-edukacji/

 

  • Przykładowe metody i formy pracy na lekcjach matematyki dla uczniów słabowidzących w klasie zróżnicowanej pod względem potrzeb edukacyjnych w ogólnodostępnej szkole podstawowej: 

https://www.ore.edu.pl/2021/11/przykladowe-metody-i-formy-pracy-na-lekcjach-matematyki-dla-uczniow-slabowidzacych-w-klasie-zroznicowanej-pod-wzgledem-potrzeb-edukacyjnych-w-ogolnodostepnej-szkole-podstawowej/

  • Analiza praktyki szkolnej i charakterystyka szkoły efektywnie realizującej edukację włączającą w praktyce – raport z badań: 

https://www.ore.edu.pl/2021/11/analiza-praktyki-szkolnej-i-charakterystyka-szkoly-efektywnie-realizujacej-edukacje-wlaczajaca-w-praktyce-raport-z-badan/

  • Dziecko w sytuacji kryzysowej.  Wspierająca rola pracowników oświaty: 

https://www.ore.edu.pl/2021/03/dziecko-w-sytuacji-kryzysowej-wspierajaca-rola-pracownikow-oswiaty/

https://www.ore.edu.pl/2018/10/publikacje-dla-specjalistow-z-poradni-psychologiczno-pedagogicznych/

https://www.ore.edu.pl/2018/10/publikacje-dla-specjalistow-z-poradni-psychologiczno-pedagogicznych/

  • Edukacja włączająca – seria publikacji

https://www.ore.edu.pl/2019/09/edukacja-wlaczajaca-seria-publikacji/

  • Edukacja włączająca a pomoc psychologiczno-pedagogiczna

https://www.ore.edu.pl/2019/09/23774/

Pomoc dzieciom i nastolatkom będącymi w kryzysie psychicznym

Wstęp

Co najmniej od dwóch dekad coraz więcej dzieci i młodzieży zgłasza fakt doświadczenia kryzysów psychicznych, a w obecnej sytuacji tendencja ta stale rośnie. Spowodowane jest to m.in. pandemią, która u wszystkich zaburzyła poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności oraz w znaczącym stopniu ograniczyła możliwość realizacji potrzeb rozwojowych przez dzieci i młodzież, a w niejednym przypadku przyczyniła się do wypadnięcia przez nich z ról społecznych. Ponadto ograniczony kontakt z rówieśnikami, coraz większe wymagania edukacyjne i brak wystarczającego wsparcia ze strony najbliższego otoczenia doprowadziły do wyczerpywania się zasobów jednostki i zachwiania jej dobrostanu psychicznego, dlatego tak ważne jest tworzenie wokół dzieci/ nastolatków sieci wsparcia społecznego i czerpania z jej zasobów.

Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na problem zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży oraz istotną rolę współpracy szkoły, rodziny i innych instytucji oświatowych w procesie leczenia dziecka będącego w kryzysie psychicznym.

 Charakterystyka zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży

Występowanie zaburzeń psychicznych w wieku rozwojowym w populacji ogólnej dzieci i młodzieży w Polsce prognozuje się na poziomie ok. 13-16% (Moskalewicz J., Wciórka J., 2021), co jest zbliżone do światowego wskaźnika rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w tej grupie wiekowej (Polańczyk i wsp., 2015). „Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań (EZOP II)”  prowadzone w latach 2018-2020 na polskiej populacji wykazało, iż zaburzenia rozwoju psychicznego dotykają ponad 400 tys. najmłodszych dzieci (w przedziale 0-6 lat), a co 8. dziecko w wieku 7-17 lat ma za sobą doświadczenie kryzysu psychicznego (Moskalewicz J., Wciórka J., 2021). Wśród najmłodszych (0-6 r.ż.) najbardziej rozpowszechnione są zaburzenia emocjonalno-afektywne wyrażające się trudnościami w zdolności do okazywania uczuć i empatii wobec innych (na poziomie 6,4%) oraz zaburzenia komunikacji społecznej (4,3%) i interakcji z innymi (4,2%). Natomiast zaburzenia lękowe (8,1%) stanowią najczęstsze zaburzenie w grupie wiekowej 7-11 lat. Warto pamiętać, iż zaburzenia lękowe często są niezauważane przez środowisko rodzinne i szkolne, ponieważ są one interpretowane jak „dobre” zachowanie lub przybierają postać somatycznych objawów, tj.: bóle głowy, brzucha, wymioty, apatia. W grupie dzieci i nastolatków powyżej 11. r.ż. dominują zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych (4,2%) i zaburzenia odżywiania (2,6%). Otrzymane wyniki w badaniu populacyjnym wykazały, iż płeć nie ma wpływu na rodzaj i częstość zaburzeń psychicznych. Wraz z wiekiem natomiast wzrasta odsetek osób doświadczających kryzysu psychicznego. Największy wzrost odnotowano w przypadku: zaburzeń związanych z piciem alkoholu, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, zaburzeń zachowania i opozycyjno-buntowniczych oraz zaburzeń depresyjnych. Szczyt nasilenia występowania zaburzeń psychicznych przypada na wiek 16-17 lat, co może być związane z kryzysem dorastania oraz większą wrażliwością na wymagania środowiska zewnętrznego, np.: rodzinnego, szkolnego czy rówieśniczego. Warto pamiętać, iż badania te były prowadzone przed pandemią koronawirusa i nie uwzględniają jej wpływu na dobrostan psychiczny. Tymczasem badania przeprowadzone m.in. przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę (2020), Fundację Szkoła z Klasą (2020) oraz Instytut Profilaktyki Zintegrowanej (2021) wskazują jednocześnie, że sytuacja związana z pandemią znacząco przyczyniła się do pogorszenia stanu psychicznego zarówno dzieci/ młodzieży, jak i dorosłych. Wśród dzieci w wieku szkolnym nasiliły się stany lękowe, uzależnienia od telefonu, zachowania autoagresywne oraz zaburzenia depresyjne, odżywiania i koncentracji uwagi. Wraz z przedłużającą się izolacją społeczną dzieci i nastolatkowie zgłaszali coraz większe poczucie osamotnienia i braku osoby, do której mogliby się zwrócić w trudnej sytuacji. Doświadczali też braku akceptacji ze strony rówieśników i presji z ich strony.

O obecnej kondycji psychicznej dzieci i nastolatków można także wnioskować na podstawie danych dotyczących prób i śmierci samobójczych. W 2021 roku nastąpił gwałtowny wzrost prób samobójczych (o 77%) w stosunku do 2020 r. jak i dokonanych samobójstw (o 19%). Szczególnie nasiliły się zachowania samobójcze (o 101%) w grupie dziewcząt (Komenda Głowna Policji, 2022). Warto pamiętać, iż zgodnie ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) na każdą odnotowaną w statystykach śmierć samobójczą przypada od 100 do 200 prób samobójczych (Goldsmith i wsp., 2002). Zatem można szacować, iż w 2021 r. w Polsce od 12 700 do 25 400 osób w wieku poniżej 18 lat podjęło próbę odebrania sobie życia.

Rola sieci wsparcia społecznego w procesie zdrowienia dzieci i młodzieży

Wyłaniający się obraz kondycji psychicznej dzieci i młodzieży wskazuje na konieczność podejmowania działań nie tylko profilaktycznych, ale też interwencyjnych mających na celu przywrócenie dobrostanu psychicznego wśród osób w wieku rozwojowym. Specjaliści pracujący z dziećmi i młodzieżą nie mają wątpliwości, że pomoc jest najbardziej efektywna, gdy wokół dziecka powstaje sieć wsparcia społecznego, w skład którego wchodzi rodzina,  znajomi, szkoła i ewentualnie zewnętrzni specjaliści z obszaru zdrowia psychicznego (psycholog, psychoterapeuta, terapeuta środowiskowy dzieci i młodzieży, lekarz specjalista psychiatrii dzieci i młodzieży), którzy pozostają w stałym kontakcie z pozostałymi stronami (Instytut Profilaktyki Zintegrowanej, 2021) i w swojej pracy uwzględniają zasoby tkwiące w środowisku.

Wspólnymi czynnikami ochronnymi dla zaburzeń psychicznych w wieku rozwojowym są związane:

  • z rodziną – silne więzi rodzinne, zaangażowanie rodziców w życie dziecka, wsparcie ze strony rodziców i zaspakajanie potrzeb dziecka (emocjonalnych, poznawczych, społecznych), jasne zasady i oczekiwania rodziców wobec dziecka;
  • ze szkołą – poczucie przynależności do społeczności szkolnej, pozytywny klimat szkoły i wsparcie ze strony nauczycieli, wspieranie przez kadrę pedagogiczną współpracy w grupie, docenianie wysiłków uczniów i ich osiągnięć;
  • z rówieśnikami – przynależność do grupy rówieśniczej funkcjonującej zgodnie z normami społecznymi;
  • z cechami indywidualnymi – wysoka inteligencja, zdolności adaptacyjne do różnych warunków środowiska, rozwinięte mechanizmy samokontroli, poczucie własnej wartości i wiara we własne możliwości, rozwinięte umiejętności społeczne.

 

Większość indywidualnych, jak i zewnętrznych czynników ochronnych, kształtuje się w relacji z ważnymi dorosłymi, czyli rodzicami i nauczycielami. Współpraca pomiędzy środowiskiem rodzinnym i szkolnym wydaje się zatem czymś naturalnym i niezbędnym. Stanowi ona główną oś we wsparciu dzieci i nastolatków w realizacji ich potrzeb rozwojowych oraz wsparcia ich w ewentualnym kryzysie psychicznym.

Konieczność zapewnienia wielostronnej opieki dziecku lub nastolatkowi będącemu w kryzysie psychicznym uzasadniona jest stanem wiedzy dotyczącej mechanizmów postawania zaburzeń psychicznych. Obecnie znaczącą rolę przypisuje się czynnikom biologicznym (genetycznym) i psychospołecznym oraz zachodzącym między nimi interakcjom. Wynika to z rozumienia człowieka jako istoty biologicznej i społecznej, która żyje i funkcjonuje w połączonych ze sobą mikro- i makrosystemach bezpośrednio wpływających na nią (Orwid, 2011; Bronfernbrenner, 1979a; Bronfernbrenner, 1979b). W przypadku dziecka i nastolatka szczególnie ważna dla jego rozwoju jest współpraca pomiędzy jednostką systemu oświaty (przedszkole, szkoła) a rodziną, która bezpośrednio wpływa na dwa kluczowe cele ich zdrowienia (Strus, Cieciuch, 2017; Strus, Cieciuch, Rowiński, 2014):

  • tworzenie warunków do rozwoju lub odbudowy relacji interpersonalnych (bliskości i empatii) pomiędzy rówieśnikami oraz dziećmi i dorosłymi;
  • tworzenie warunków do rozwoju potencjału dzieci i młodzieży z uwzględnieniem ich wieku (eksploracji i kształtowania własnej tożsamości oraz stopniowego zdobywania samodzielności).

 

Realizacja tych celów jest możliwa tylko poprzez uwzględnienie w pracy z dzieckiem lub nastolatkiem zasobów tkwiących zarówno w jego środowisku szkolnym, jak i w rodzinie, a także zbudowanie wokół niego sieci społecznej, która będzie pełniła funkcję wsparcia w sytuacji kryzysowej i zapobiegania nawrotom kryzysów psychicznych.

Sygnały kryzysu psychicznego

Niepokojące dla rodziców i specjalistów po stronie oświaty powinny być m.in.:

  • każdorazowa zmiana w zachowaniu dziecka/ucznia – czy to polegająca na powolnym wycofywaniu się z różnych aktywności, czy przejawiająca się w rozdrażnieniu i wchodzeniu w konflikty;
  • zmiana w stopniach szkolnych – zarówno ich obniżenie, jak i znaczna poprawa, która jest połączona ze zmianą w zachowaniu;
  • opuszczanie lekcji bez usprawiedliwienia przez ucznia, który nigdy wcześniej tego nie robił;
  • chodzenie w bluzkach z długimi rękawami w upały;
  • nagły ubytek masy ciała;
  • zgłaszanie skarg somatycznych, tj.: bólu brzucha, głowy, kołatania serca, problemów ze snem.

 

Zauważone zmiany w zachowaniu dziecka/nastolatka powinny dorosłych zachęcać do większej uważności na wypowiadane przez niego treści i poszukiwania przyczyn obserwowanej różnicy w zachowaniu. W sytuacji pojawienia się niepokoju o stan zdrowia dziecka należy każdorazowo udać się z nim na konsultacje do specjalisty z obszaru zdrowia psychicznego.

Terapia środowiskowa dzieci i młodzieży

W ramach reformy psychiatrii dzieci i młodzieży w całej Polsce powstały Ośrodki Środowiskowej Pomocy Psychologicznej i Psychoterapeutycznej, które świadczą w ramach kontraktów z NFZ bezpłatną pomoc psychologiczną i psychoterapeutyczną blisko miejsca zamieszkania dzieci i młodzieży – aktualna lista ośrodków znajduje się na stronie www.nfz.gov.pl/dla-pacjenta/informacje-o-swiadczeniach/ochronyzdrowia-psychicznego-dzieci-i-mlodziezy). Zespół specjalistów w Ośrodkach składa się z psychologa, psychoterapeuty i terapeuty środowiskowego dzieci i młodzieży, których jednym z głównych zadań jest współpraca ze środowiskiem i w środowisku w celu wykorzystania tkwiących w nim zasobów. Zadanie to zostało wyznaczone przede wszystkim terapeutom środowiskowym dzieci i młodzieży, których jednym z głównych zadań jest tworzenie i współpraca z siecią wsparcia społecznego pacjenta. Zatem terapeuta środowiskowy ściśle współpracuje z rodzicami dziecka/nastolatka,  społecznością szkolną/przedszkolną – z gronem pedagogicznym i/lub klasą, jak i z samym pacjentem.

We tej współpracy wszystkie ze stron występują jako równorzędni partnerzy. Dla specjalistów z obszaru zdrowia psychicznego na etapie diagnozy przyczyn i mechanizmów zaburzeń psychicznych, z którymi zgłosiła się rodzina, nieoceniona jest wiedza nauczycieli i specjalistów pracujących w szkole/przedszkolu lub innych placówkach oświatowych. Wynika to z faktu, iż psycholog-diagnosta poznaje dziecko i jego rodzinę będących już w kryzysie. Specjaliści z ramienia oświaty z reguły znają funkcjonowanie dziecka przed kryzysem psychicznym. Połączenie wiedzy z tych dwóch źródeł pozwala zobaczyć i zrozumieć trudności, z którymi mierzy się dziecko i rodzina. Nauczyciele są też osobami, które bardzo często jako pierwsze zauważają problemy ucznia i bez ich współudziału nie będzie możliwe ich rozwiązanie. Uczestniczenie w sieci wsparcia społecznego gwarantuje też uzyskanie wsparcia przez każdego z uczestników, jeśli będzie taka potrzeba. Zatem terapeuta środowiskowy dzieci i młodzieży może stanowić też wsparcie dla grona pedagogicznego w pracy ze wspólnym uczniem-pacjentem, jak i może pracować z jego klasą/grupą rówieśniczą. Praca ze środowiskiem znacznie przyspiesza proces zdrowienia, a w konsekwencji zmniejsza koszty psychiczne i społeczne dziecka oraz jego otoczenia.

Podsumowanie

W obliczu nasilającego się kryzysu zdrowia psychicznego wśród dzieci i młodzieży współpraca pomiędzy placówką oświatową, rodziną i psychologiem, psychoterapeutą lub terapeutą środowiskowym dzieci i młodzieży pracującym z dzieckiem powinna stać się główną osią pomocy w kryzysie i stanowić czynnik ochronny przed występowaniem kolejnych. Współpraca ta powinna zachodzić pomiędzy opiekunami prawnymi, placówkami oświatowymi i ośrodkami środowiskowej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej. pozwoli wykorzystać mocne strony każdego z mikrosystemu i tym samym ograniczy koszty dla jednostki, rodziny i społeczności szkolnej/przedszkolnej.

Bibliografia

HR biały
Facebook